Stan: dobrze zachowane, częściowa ruina
miasto, siedziba urzędu gminy miejsko-wiejskiej
Współrzędne obiektu:
Długość: 19.8784 E
Szerokość: 51.3654 N
Możliwość zwiedzania:
Na teren opactwa wstęp wolny, płatny jedynie do muzeum
Dojazd:
Zobacz na mapie
Gdzie spać?
Noclegi w powiecie piotrkowskim
Po raz pierwszy Sulejów wymieniany jest w źródłach w roku 1145 jako osada książęca z komorą celną na skrzyżowaniu szlaków handlowych z Kazimierza Dolnego do Wielkopolski, oraz znad morza na tereny dzisiejszych Węgier. W roku 1176 Kazimierz Sprawiedliwy przekazał część ziem w pobliżu wsi Zakonowi Cystersów i ufundował tam opactwo. Pierwsi mnisi przybyli do Sulejowa w roku 1177 z Marimond we Francji. Razem z nimi przywędrował kult zmarłego śmiercią męczeńską angielskiego świętego Tomasza Kanterberyjskiego. Zakon ten należał do najbogatszych w tej części Europy, a dzięki przywilejom zyskał bardzo wysoką pozycję. Wszystko to pozwoliło na zbudowanie na brzegu Pilicy okazałego klasztoru. Na początku mnisi zbudowali tzw. oratorium, czyli prowizoryczną świątynię, która w latach 1213-1232 została rozbudowana w trójnawowy kościół p.w. Najświętszej Marii Panny i św. Tomasza Kanterberyjskiego. Zaraz potem zaczęto budować skrzydło wschodnie, mieszczące m.in. dormitorium, archiwum, oraz wydzieloną celę opata. Niestety skrzydło to zostało niedługo potem zniszczone podczas najazdu Tatarów.
Opactwo na starej rycinie z około 1870 roku.
Prawdopodobnie pod koniec XIV wieku zaczęto budować zespół umocnień wokół klasztoru. Najpierw wzniesiono
Wieżę Opacką i
Wieżę Mauretańską wraz z dochodzącymi do nich odcinkami muru tworzącymi południowy fragment obwodu, a także nie zachowany do naszych czasów zamykający go od północy mur kurtynowy. Wzniesiono również: owczarnię i słodownię, oraz tzw. składzik. Rozbudowywanie opactwa trwało do początków XVI wieku, a w międzyczasie w roku 1431 Tatarzy napadli po raz drugi. Zbudowano wtedy dwie wieże bramne:
Krakowską i
Rycerską, oraz wieże:
Muzyczną i
Attykową. Około roku 1350 skończono budowę skrzydła południowego, a później do niego dostawiono skrzydło zachodnie. W 1584 roku przeniesiono z zamku w
Rawie Mazowieckiej do Sulejowa skarbiec wojsk kwarcianych. W czasie tym dokonano niewielkich poprawek w budynkach opactwa, zlikwidowano m.in. pierwotny przejazd w wieży bramnej. na przełomie wieków XVI i XVII wybudowano
Pałac Opacki w południowej części założenia, do wieży opackiej dostawiono arsenał, a do owczarni przybudówkę, którą zaadoptowano na skład (teraz mieści się w niej plebania).
W wieku XVIII opactwo straciło swe znaczenie obronne z racji rozwinięcia sztuki wojennej. Na skutek tego część budynków rozebrano, a inne zaadoptowano na pomieszczenia gospodarcze. W roku 1790 wybuchł pożar, który zniszczył w części zabudowania klasztorne. Całkowita odbudowa założenia nie dobiegła końca z powodu likwidacji zakonu i przejścia mienia w ręce skarbu państwa w roku 1819. Kolejny pożar w roku 1847 zniszczył zniszczył dach kościoła, klasztoru, oraz pałac opata. Niedługo potem rozebrano pałac i klasztor wraz z częścią budynków w północnej i wschodniej części założenia.
Widok od strony południowo-wschodniej przed 1847 rokiem
Powolną odbudowę opactwa datuje się na rok 1923, kiedy powtórnie spłonął dach kościoła. Rekonstrukcja założenia przed wojną koncentrowała się wokół kościoła i arsenału. Prace kontynuowano w latach 1946-1949. W 1953 roku dawny składzik przejął funkcję plebani po jej pożarze. Największe prace remontowe prowadzono w latach 1973-1986, kiedy to odbudowano budynki gospodarcze w części północnej, a także zabezpieczono zachowane inne zabudowania, jak fragmenty młyna i
pałacu opata. Kolejne prace konserwatorskie rozpoczęto w roku 1986.
Obecnie najstarszym elementem założenia jest
romański kościół p.w. Najświętszej Marii Panny i św. Tomasza Kanterberyjskiego. Zbudowany z kamienia, a w niewielkim stopniu wykończony cegłą. Powstał on przed rokiem 1232, a dziś możemy go oglądać w niemal niezmienionej formie z portalem głównym i rozetą na fasadzie zachodniej. Pierwotnie istniały jeszcze wejścia do naw bocznych, jednak zostały one zamurowane, a północne uznawane jest za relikt XII-wiecznego oratorium. Od południa do kościoła przylega wschodnie, najlepiej zachowane i najstarsze skrzydło klasztoru. Po pożarze w 1847 roku i przebudowie w 1858 ocalała jego północna część (kapitularz z pięknym sklepieniem krzyżowo-żebrowym i fragmentem gotyckiego krużganka z XV wieku). Dziś w kapitularzu mieści się muzeum. Skrzydło zachodnie i południowe (zrekonstruowana ściana) zachowały się w stanie trwałej ruiny.
Widok od strony południowo-wschodniej przed rokiem 1923.
W północnej części zachował się dobrze utrzymany obwód obronny złożony z trzech odcinków: między dawną
Bramą Rycerską>, a
Wieżą attykową, między
Wieżą Attykową a nadbudowaną barokowym hełmem
Wieżą krakowską, oraz między wieżami:
Krakowską i
Muzyczną. Obwód ten powstał w XV wieku, a stulecie później został przebudowany (dodano piękne attyki). Nieopodal
Wieży Rycerskiej, przy zachodnim krańcu obwodu zachowały się resztki XVIII-wiecznego młyna konnego, a na południe od niego ciąg dawnych budynków gospodarczych (stodoła, owczarnia, składzik) z wieżą mauretańską. Obecnie ciąg ten należy do parafii i mieści się w nim plebania.
Zachowały się też ruiny
Pałacu Opackiego w postaci zrekonstruowanej ściany i zagruzowanych piwnic. Do pałacu od zachodu przylegała latryna oraz skrzydło klasztorne (dziś w ruinie), a od północy sąsiadował z nim arsenał, dobudowany do
Wieży Opackiej (z charakterystycznymi hurdycjami) na przełomie XVI i XVII stulecia. Po likwidacji zakonu arsenał pełnił funkcje mieszkalne, a od roku 1922 mieściła się w nim szkoła. Obecnie stoi pusty i czeka na konserwacje, która przywróci mu dawny wygląd po XIX-wiecznych przebudowach.
W najmłodszej części budynków gospodarczych (od wschodu i północy) mieści się dziś hotel. Część ta została rozebrana w XIX wieku, a jej rekonstrukcji dokonano w latach 1973-1981.
Dojeżdżając do Sulejowa od strony
Piotrkowa Trybunalskiego po około 2 kilometrach od granicy miasta, trzeba skręcić w lewo według drogowskazu na dzielnicę Podklasztorze. Za chwilę po lewej stronie ukaże się opactwo w całej okazałości. (2004-2013)
Sulejów oglądać można w polsko-niemieckim serialu
“Janka” z roku 1989.
Realizowano tu niektóre sceny serii.
Tekst: Tomasz Szwagrzak
Zdjęcia: Tomasz Szwagrzak