Tutaj możesz dowiedzieć się co tak naprawdę oznaczają te trudne słowa, które pojawiają się często na stronie.
ABSYDA – używane przede wszystkim w architekturze romańskiej półkoliste, a czasami wieloboczne zamknięcie nawy kościoła. Absyda była używana także w innych epokach.
ARKADA-łuk wsparty na dwóch podporach. Może pełnić także funkcję dekoracyjną (np. łuk triumfalny).
ATTYKA – element architektoniczny i zarazem zdobniczy, używany w naszej architekturze, przede wszystkim w renesansie. Jest to ścianka ponad murem wieńczącym budynek pełniąca rolę: a) funkcjonalną, jako oparcie dla dachu pogrążonego (o połaciach nachylonych do środka budynku), b) ozdobną.
BARBAKAN (RONDEL) – średniowieczne umocnienie obronne w kształcie murowanej, okrągłej budowli ze strzelnicami i wewnętrznym dziedzińcem, wysuniętej przed linię murów miasta czy zamku i połączonej z nim mostem lub osłoniętym przejściem (zwanym szyją). Barbakan bronił bramy głównej i umożliwiał ostrzał boczny.
BASTEJA – półkolista, okrągła, dość przysadzista baszta o mocnych grubych murach, we wnętrzu której na kilku poziomach znajdowały się pomieszczenia dla załogi strzelającej już z broni palnej. Basteje stawiano w punktach najczęściej atakowanych, wymagających jak najlepszej, skoncentrowanej obrony.
BASTION – podstawowy obok kurtyny element fortyfikacji nowożytnej. Bastiony budowane na narożach umocnień były punktami najbardziej wysuniętymi w stronę nieprzyjaciela. Miały kształt pięcioboku, skierowane wierzchołkiem kąta na zewnątrz. Część od strony wroga nazywa się czołem bastionu, a część boczna barkami. Przed bastionem znajdowała się zawsze fosa. Rozwój tego rodzaju umocnień rozpoczyna się w XV wieku we Włoszech.
BASZTA – element fortyfikacji w postaci wieży obronnej wzniesionej na planie koła, czworoboku, lub wieloboku, będącej częścią murów obronnych. Początkowo baszty budowano z drewna, później z kamienia i cegły.
BLANKI (KRENELAŻ) – było to zębate zakończenie murów obronnych w średniowieczu, stosowane tak samo w zamkach, jak i murach obronnych miast. Spoza blanków załoga raziła wroga pociskami.
BONIOWANIE – sposób zdobienia ścian. Żłobiąc w tynku poziome i pionowe bruzdy stwarzano pozory, że budowla została wzniesiona z kamiennych, świetnie dopasowanych ciosów.
CIOS – jest to każdy kamień obrobiony dla użycia w budownictwie, najczęściej stosowany w kształcie sześcianów.
DACH – pojęcie znane każdemu, ale w architekturze zabytkowej rozróżniamy kilka rodzajów dachu: dachy czterospadowe, dwuspadowe, pulpitowe (jednospadowe), a także używane w okresie renesansu dachy pogrążone-połacie dachu spadają do środka, a boki budynku zdobił przeważnie mur attyki. W budownictwie drewnianym, a także murowanym istnieją także dachy łamane, i specjalny typ-tzw. dach polski. Jest to dach łamany, a spływy jego połaci są równoleżne do siebie.
DONŻON (STOŁP) – jest to duża, murowana wieża budowana w pierwszych zamkach. Nie stykała się ona nigdy z pozostałą zabudową i służyła przede wszystkim jako punkt ostatecznej obrony. Wejście do niej znajdowało się na znacznej wysokości, przeważnie około 6 metrów i wiodły do niej drewniane schody. W razie konieczności wycofania się z bronionego zamku załoga niszczyła wejście i z tego trudnego do zdobycia punktu prowadziła dalej walkę. W dolnej partii donżonu znajdowało się przeważnie więzienie (tzw. loch głodowy), a wyżej stanowiska dla obrońców, magazyny żywności i broni.
DWÓR – niewielka rezydencja ziemiańska, do końca XVII wieku najczęściej drewniana, mieszcząca sień, salę, świetlicę, komory, alkierze. W XVI wieku pojawiły się murowane dwory obronne, zwane wówczas wieżami, o zwartej bryle, na rzucie prostokąta, mieszczące w przyziemiu skarbiec i kancelarię, a na piętrze pomieszczenia mieszkalne.
EMPORA – wywyższona loża otwarta do wnętrza arkadą, z której król, książę, czy pan feudalny brał udział w nabożeństwie. Stosowana przeważnie w budownictwie sakralnym.
FILAR – mocna, wspierająca przeważnie sklepienie pionowa podpora o przekroju kwadratowym, lub wielobocznym. Czasami filar bywał wtopiony w ścianę budynku.
FORTALICJA – patrz
DWÓR.
FOSA – część fortyfikacji zamków, miast używana już we wczesnych grodach obronnych. Jest to głęboki rów, przeważnie nawodniony, utrudniający dotarcie wroga pod mury i wstrzymujący przez to bezpośredni atak. Fosy forsowano przez zasypywanie ich faszyną.
GANEK STRAŻY (HURDYCJA) – zbudowana z drzewa, wysunięta na zewnątrz galeria na murach obronnych. W podłodze hurdycje posiadały otwory strzelnicze, przez które obrońcy mogli razić wroga pod samymi murami.
GARGULEC-patrz
RZYGACZ
GLIF – typowy dla okresu architektury romańskiej sposób budowania otworów wejściowych i okiennych. Polegał on na ukośnym rozszerzeniu muru framugi, przez co w grubm murze otwory okienne zyskiwały więcej światła.
GRODZISKO – pozostałość po grodzie obronnym.
GZYMS – poziomy pas w architekturze przeważnie profilowany, dzielący kondygnacje-wówczas nazywamy go kordonowym-bądź też zamykający, wieńczący ścianę, tzw. gzyms koronujący.
HURDYCJA – patrz
GANEK STRAŻY
KANELE (KANELAŻ) – pionowe żłobkowanie wklęsłe trzonu kolumny lub pilastru, występujące m.in. w antycznych porządkach architektonicznych.
KAPITEL – element architektoniczne, wieńczący u szczytu kolumnę.
KARIATYDA – stosowana np. w portalach podpora w kształcie półpostaci kobiety wspierającej gzyms, czy inny element architektoniczny.
KASETON (SKRZYNIEC) – używany w renesansie element komponujący stropy, czy podniebienia łuku. W swej najprostszej postaci był to kwadrat bogato profilowany, wgłębiony wewnątrz.
KOLUMNA – podpora architektoniczna o okrągłym, lub wielobocznym trzonie. Kolumna składa się z bazy, trzonu i kapitelu.
KRYPTA – ciemne, sklepione pomieszczenie pod kaplicą, lub kościołem, w którym umieszczano trumny ze zwłokami.
KRENELAŻ – patrz
BLANKI
KURTYNA – odcinek obwodu obronnego wzdłuż linii prostej, jaki istnieje pomiędzy dwoma bastionami, czy też we wcześniejszym okresie pomiędzy bastejami. Kurtyna była broniona z flanki właśnie przez te punkty obronne.
LICO MURU – zewnętrzna, bądź wewnętrzna strona muru kamiennego lub ceglanego, starannie obrobiona, o stałym, powtarzającym się układzie ciosu, lub cegły. Lica muru ozdobione rombami z zendrówki w zamkach gotyckich były bardzo dekoracyjne i stanowiły element zdobniczy.
LOGGIA – przyjęty w okresie renesansu z architektury rzymskiej rodzaj galerii otwartej na zewnątrz, przeważnie bardzo pięknie dekorowanej, ozdobionej arkadami.
MACHIKUŁA – murowane w odróżnieniu od drewnianej hurdycji zwieńczenie muru, wysunięte na zewnątrz, wsparte na kamiennych, czy też murowanych konsolach. Pomiędzy konsolami znajdowały się otwory dla rażenia wroga. W późniejszym czasie machikuły posiadały już jedynie charakter obronny.
MASWERK – typowe przede wszystkim dla architektury gotyckiej zdobienie otworów okiennych-kamienne laskowania, nieraz bardzo dekoracyjnie profilowane, służące dla umieszczenia w nich szyb czy też witraży. Często też maswerków; stosowano dla dekorowania wnętrz.
NARYS FORTYFIKACYJNY – w historii fortyfikacji nowożytnej, bo do tego okresu odnosi się to pojęcie, rozróżniamy kilka typów narysów-bastionowy i późniejszy kleszczowy czy poligonalny. Podstawowym elementem narysu bastionowego były dwa półbastiony i istniejąca pomiędzy nimi kurtyna. Z tego elementu budowano całość dzieła fortyfikacyjnego. Linia prosta, która łączyła najdalej wysunięte punkty poszczególnych bastionów, tworzyła wielobok zwany poligonem.
PALACIUM – typ wczesnośredniowiecznej obronnej rezydencji władcy, składający się budynku mieszkalnego i przyległej do niego kaplicy książęcej.
PAŁAC – okazała budowla mieszkalna nie mająca cech obronnych. Od XIX wieku mianem tym określa się budynki rządowe i użyteczności publicznej. Pałace znane są od najdawniejszych czasów.
PILASTER – występujący ze ściany płaski pas pionowy, posiadający swoją rolę w całym systemie konstrukcyjnym budynku. Pilastry nieraz były bardzo bogato zdobione, na kształt kolumn.
POLICHROMIA – wielobarwne malowidło, czasami przedstawiające jakieś sceny, bądź też składające się z ornamentów wici roślinnej, pokrywające ściany, sklepienia, stropy.
PORTAL – przeważnie bogato dekorowane, ozdobne obramowanie otworu wejściowego czy też bramnego. Typowe dla sztuki gotyckiej było ostrołukowe zamknięcie wejścia, ozdobione wielouskokowymi, profilowanymi laskowaniami; renesans zaś zdobi portale pilastrami, kolumnami, pokrywa węgary arabeską. Wokół otworu wejściowego czy też wjazdowego tworzy się więc specjalnie w tym celu zakomponowana, nieraz bardzo piękna, całość. Ponad portalami umieszczano tarcze herbowe świadczące o pochodzeniu i rodzie właściciela budynku.
PROFILOWANIE – jest to powtarzający się motyw dekorujący np. fryz, gzyms, ościeża okienne czy drzwiowe. W architekturze gotyckiej występuje ozdabiająca cegła o określonym przekroju.
RAWELIN – element fortyfikacji bastionowej, wykorzystywany od XVI do XVIII w., o kształcie trójkąta lub półksiężyca, umieszczany przed linią umocnień dla dodatkowej jej osłony.
RONDEL – patrz
BARBAKAN
ROTUNDA – typ budynku założony na planie koła, często zamknięta kopułą.
RUSTYKA – typ muru zbudowany z dokładnie dopasowanych ciosów kamiennych. Strona zewnętrzna tych ciosów, a więc ich lico nie było jednak gładkie, a w zależności od typu jedynie obrąbane, lub też dekoracyjnie obciosane w kształcie ciętego kryształu, dekoracyjnych żłobień. Tynk naśladujący obrobiony kamień nazywamy pseudorustyką.
RYZALIT – jeżeli w ścianie budynku jest jakaś część wysunięta do przodu, lecz nie wydzielona, a tworząca z całą fasadą całość, to właśnie takie rozwiązanie nazywamy ryzalitem.
RZYGACZ (GARGULEC) – ozdobny wylot rynny dachowej odprowadzający wodę daleko od lica muru. W okresie gotyku rzygaczom kamiennym nadawano fantastyczne formy potworów, smoków, ptaków, w czasach nowożytnych podobne kształty wykonywano z blachy.
SGRAFFITO – technika zdobienia ścian polegająca na wycinaniu położonego warstwami różnokolorowego tynku. W odpowiednim miejscu wycięty tynk odsłaniał inny kolor i w ten sposób uzyskiwano bardzo ciekawy efekt kolorystyczny i światłocieniowy. Światło padające na ścianę załamywało się. Technika ta doszła do perfekcji w okresie renesansu. Najprostszy typ sgraffito, tzw. geometryczny, to cięte w tynku prostokąty z nacięciami naśladującymi jego przestrzenność.
SKARPA – przede wszystkim w architekturze gotyckiej element konstrukcyjny, przystawiony do ściany dla podparcia całej budowli oraz dla przyjęcia na siebie ciężaru sklepień. Skarpy były nieraz ładnie zdobione, z wnękami, zwieńczone sterczynami.
SKLEPIENIE – jest to konstrukcyjno-przestrzenne zamknięcie pomieszczenia. Rozróżniamy sklepienia kolebkowe, krzyżowe, krzyżowo-żebrowe, gwiaździste, klasztorne, żaglowe.
SKRZYNIEC – patrz
KASETON
STIUK – w pojęciu materiału jest to mieszanina gipsu lub pyłu marmurowego z wapnem i paskiem. Natomiast jako technika artystyczna (sztukaterie) jest to zdobienie ścian czy sufitów dekoracją modelową właśnie z tej masy.
STOŁP – patrz
DONŻON
STROP – jest to płaskie, drewniane przykrycie pomieszczenia.
STRZELNICA – otwór w murze obronnym, wieży, czy też baszcie, służący do rażenia przez niego wroga.
SZCZYT – część ściany przedłużona ku górze, aby zakryć dwuspadowy dach. Szczyt ma więc kształt trójkąta. Szczyt może także pełnić funkcję dekoracyjną.
TYMPANON – w architekturze średniowiecznej (romańskiej i gotyckiej) półokrągłe lub ostrołukowe pole, umieszczone w górnej części portalu ponad nadprożem, wypełnione zwykle dekoracją reliefową
WYKUSZ – nadwieszona, a więc nie sięgająca fundamentu wybudówka, wewnętrznie związana z pomieszczeniem. Wykusze miały różne kształty, lecz ich główną cechą była dekoracyjność. Na zewnątrz pokrywano je rzeźbionym detalem, zdobiono tarczami herbowymi, zaś od strony pomieszczenia umieszczano w nich siedziska, tworząc intymne, kameralne kąciki. Czasem wykusze stanowiły część prezbiterialną zamkowych kaplic.
ZAMEK – początkowo obwarowana siedziba władcy, lub pana feudalnego, w okresie gotyku rozwinięta w zespół budowli mieszkalnych i gospodarczych, otoczona pierścieniem, lub częściej dwoma pierścieniami murów z blankami, umieszczonymi w narożach basztami i wieżą bramną, niekiedy też z barbakanem i fosą, nad którą przerzucono most zwodzony. Od zewnątrz do murów przylegało także obwarowane podzamcze. Zamek sytuowano na trudno dostępnym miejscu, np. na skale, wzgórzu, wyspie. Rozwój broni palnej u schyłku średniowiecza spowodował zmianę zamku w twierdzę. W okresie renesansu zamek nabrał cech reprezentacyjnej rezydencji o regularnym planie z dziedzińcem w środku.
ZENDRÓWKA – specjalnie wypalana, o ciemnej barwie cegła, używana w architekturze gotyckiej do zdobienia ścian. Najczęściej powtarzaną dekoracją z zendrówki jest układanie jej w romb, co znacznie ożywiało monotonną płaszczyznę dużych, pozbawionych otworów okiennych fasad.
ZWORNIK – jest najwyżej umieszczony w sklepieniu kamień (kliniec), pełniący rolę zamknięcia całej konstrukcji żeber, który był kluczem zamykającym łuk. Zworniki były też miejscem najbardziej dekoracyjnym, na nich rzeźbiono tarcze herbowe, postacie z mitologii, bądź też sceny religijne lub po prostu dekorowano motywem kwiatu, czy rośliny.
ŻEBRO – jest to element konstrukcyjny, wbudowany na przecięciu się pól sklepienia dla lepszego wzmocnienia. Żebra były profilowane, nieraz bardzo bogato, a w gotyku sposób ich prowadzenia i rozmieszczenia doprowadzono do największego rozkwitu.
Janko z Czarnkowa – Kilka słów o tym panu, który tak często wspominany jest w opisach na tej stronie. Znany też jako Jancone de Czarnekow-polski kronikarz, archidiakion gnieźnieński urodzony w roku 1325, lub 1330, zmarł w 1387. Syn Bogumiła, wójta czarnkowskiego, komendanta straży broniącej ludność przed ciągłymi najazdami margrabiów brandenburskich. Brał udział w staraniach królewskich o założenie uniwersytetu w Krakowie. W nagrodę za starania i pomoc król, Kazimierz Wielki, mianował go podkanclerzym Królestwa Polskiego (był nim w latach 1366-1371). Wkrótce stał się posiadaczem dobrze uposażonych prebend we wszystkich kapitułach katedralnych. Dorabiając się sporego majątku, nabył gród Lubasz koło Czarnkowa. Jego kronika stanowi cenne źródło wiedzy o okresie 1370-1384.
