Pabianicki dwór zwany popularnie “zamkiem” został wzniesiony w latach 1565-1571, a zaprojektował go Wawrzyniec Lorek. Stanowił siedzibę regensów kapituły krakowskiej. Pierwsze wzmianki o budowli można znaleźć w pracach Władysława Tatarkiewicza o architekturze nowożytnej w Polsce. Jednak szczegółowo dworem zainteresował się dopiero Maksymilian Baruch. Dzięki niemu znamy historię “zamku”, kto był jego budowniczym i jakie przechodził przebudowy.
Plan parteru.
Kiedy około roku 1350 Pabianice stały się miastem, umiejscowiono tu siedzibę włości kapituły krakowskiej, powstałej na terenie dawnej kasztelani zwanej chropską. Tutaj mieściła się siedziba administracji rozległych i bogatych dóbr, w których skład wchodziły dwa miasta (Pabianice i Rzgów) oraz liczne wsie i folwarki (
zobacz opis
ziemi pabianickiej). Z ramienia kolegium kapitulnego kanoników krakowskich zarządzali włością wybierani kanonicy – regensi; stała administracja spoczywała w rękach urzędnika świeckiego – podstarościego, odpowiedzialnego wobec duchownych lustratorów wizytujących posiadłości co kilka lat. Dopiero od końca XVI wieku oddawano dobra w dzierżawę tenutariuszów, noszących tytuł starosty.
Widok od południowego wschodu w latach ok. 1844-46 (fot. wg akwareli w albumie Stronczyńskiego).
Widok od południowego wschodu w roku 1870 (fot. wg ryciny w Tygodniku Ilustrowanym).
Dwór położony był na zachodnim krańcu średniowiecznego miasta, koncentrującego się wokół Starego Rynku, sięgającego swym początkiem XIV wieku. Siedziba kapituły krakowskiej, dzięki temu że była położona nad brzegiem Dobrzynki, wśród rozlewisk stanowiła dogodne miejsce obronne. Część zabudowań znajdowała się po przeciwległym, lewym brzegu rzeki, gdzie w połowie XVI wieku powstało Nowe Miasto. Nieopodal “zamku” (dziś po drugiej stronie ulicy Zamkowej) znajdował się (i jest tu nadal) kościół Św. Mateusza. Według legendy dwór z kościołem miał być połączony podziemnym tunelem, którym do świątyni chodziła niewiarygodnie szpetna księżniczka Pabianka. Do początku XIX wieku dwór i kościół były jedynymi murowanymi budynkami w mieście, często niszczonymi przez liczne pożary.
Już w średniowieczu istniał na tym terenie dwór mieszkalny, który był siedzibą regensów kapituły i miejscem gdzie znajdował się skarbiec włości. Wspomina o nim Jan Długosz. Wieżę otoczono pod koniec XV wieku ziemnymi obwarowaniami, wzniesiono przy nim basztę strzegącą dostępu przez most oraz samborzę obok wejścia do fortalicji; było to zasługą kanonika Bernarda Lubrańskiego pełniącego w roku 1496 funkcję tenutariusza dóbr. W początku XVI wieku podejmowano dalsze prace dla zapewnienia większej obronności dworu i jego licznych drewnianych zabudowań. Wzmacniano budynki, zbudowano nowy most prowadzący do wieży, a nawet ozdobiono zegarem fundacji kanonika Mikołaja Krzyckiego. Już wówczas kapituła uznała konieczność wzniesienia nowej murowanej siedziby w Pabianicach. W tym celu w 1531 roku założono cegielnię. W 1532 roku dwór uległ częściowemu zniszczeniu na skutek pożaru. Jednak straty zostały odbudowane, a przy samborzy wzniesiono murowane schody. W 1550 roku kapituła zdecydowała się na rozbudowę dworu. Do realizacji planów doszło w 1564 roku po wizytacji. Mówiło się wówczas o budowie murowanej wieży, czyli fortalicji z cegły palonej, wraz ze sklepionymi pomieszczeniami, mającymi służyć do przechowywania kosztownych rzeczy, jak również o obwarowaniu samego miasta i otoczeniu go w części murowanym, w części drewnianym ogrodzeniem.
Zdjęcie z początku XX wieku.
Budowę dworu rozpoczęto w roku 1565 i trwała ona 5 lat. Twórcą i muratorem był Wawrzyniec Lorek. Ówczesny regens Stanisław Dąbrowski zawarł z nim umowę w roku 1565, lub 1566, a zapłatą miało być 50 florenów i naturalia, jak pszenica, owies, itp. Z początkiem 1571 roku budowa była już całkowicie ukończona, a w roku następnym Lorek otrzymał pozostałość należnego mu mocą kontraktu wynagrodzenia. Zapewne w gotowym już budynku malarz Melchior wykonywał dekoracje malarską górnej izby, nad bramą; dowiadujemy się też, że zatrudniony był w tym czasie stolarz Hanusz.
Już w lutym 1570 roku kapituła krakowska mogła wyrazić swoje zadowolenie i uznanie dla Lorka z powodu jego starannych i nienagannych prac przy dworze pabianickim. Zaraz po zakończeniu budowy podjęto wysiłki dla zapewnienia pabianickiej fortalicji dostatecznej obronności. W 1570 roku powstała straż zamkowa złożona z 10 jeźdźców. Wykopano obronne rowy na ziemiach plebana. W ciągu następnych stuleci dwór nie zaznał żadnych poważniejszych zmian.
Widok ulicy z zamkiem i kościołem na początku XX wieku.
Pabianicki dwór był siedzibą kapituły do roku 1796. Później przeszedł na własność rządu i stanowił siedzibę zarządu dóbr pruskich. Budynek do końca 1822 roku zajmowali naddzierżawcy ekonomii pabianickiej, później oddano go do użytku rodzinom fabrykantów tkackich. W 1833 roku przeznaczony został na siedzibę urzędu municypalnego. Po drugiej wojnie światowej ulokowano w nim Muzeum Miasta Pabianic, które znajduje się tu do dziś.
Inne stare zdjęcie.
Architektura…
Jest to obiekt późnorenesansowy, z cegły, na planie prostokąta o wymiarach 18 na 13 metrów. Budynek jest jednopiętrowy z ryzalitowymi narożami, zwieńczony attyką (jedną z najpiękniejszych w Polsce) z otworami przez które przechodziły rzygacze. Wnętrza wykończone były sklepieniami kolebkowymi z lunetami, a układ izb parteru odpowiadał układowi piętra. W narożach północno-wschodnim i południowo-zachodnim zamek posiada baszty z okienkami strzelniczymi. Nad jednym z ukrytych w arkadowych wnękach okien wyrzeźbiono napis
SIC TRANSIT GLORIA MUNDI (tak przemija chwała świata). Kamienne, renesansowe obramowania z herbami Poraj i Aaron ozdabiają okna na parterze, na którym znajduje się również sala z rokokowym kominkiem z XVIII wieku. Od strony północnej (od parku) zamek posiada skarpy, które chroniły go przed podmokłym gruntem, ponieważ całe miasto leżało wówczas na takim terenie.
W przeciągu lat obiekt przeszedł tylko jedną poważną przebudowę. Od zachodu dobudowano ćwierćkolistą basztę (XIX w.) i przeniesiono drzwi wejściowe ze ściany południowej na wschodnią część ryzalitu.
W latach sześćdziesiątych XX wieku na zamku odkryto renesansowe polichromie z drugiej połowy XVI wieku. Unikatowe, jedyne w regionie łódzkim polichromie (porównywalne z wawelskimi) znajdują się w sali stołowej i przedstawiają ornament roślinny. Ukryte są pod warstwami tynku, położonymi przez stulecia. Malowidła miały zostać odsłonięte w czasie kapitalnego remontu zamku (który już się dokonał), jednak zabrakło niestety na to funduszy a dokładnie niebagatelnej sumy miliona złotych. Planuje się odtworzenie polichromii na tynku przez jakiegoś współczesnego artystę, a kiedy uda się pozyskać pieniądze (prawdopodobnie z funduszy Unii Europejskiej), stare malowidła zostaną odsłonięte i odnowione. Polichromie mogłyby się stać nie lada atrakcją dla turystów odwiedzających pabianicki dwór. Zdecydowano się natomiast odsłonić inne polichromie na zamku, stworzone w roku 1917 na czterech ścianach północno-wschodniego alkierza, których autorem jest Jan Szulc, malarz związany z Łodzią i Pabianicami. Malowidła Szulca przedstawiają zabytkowy kościół świętego Mateusza i fragment Starego Rynku z wozami i kupcami, drewniane domy przy ulicach świętego Jana i świętego Rocha, z których do dziś przetrwał zaledwie jeden, hołd mieszczan złożony królowi Władysławowi Jagielle podczas jego pobytu nad Dobrzynką w 1432 r. oraz Mikołaja Kopernika, jako że według legendy miał być związany z Pabianicami (jest to nieprawda).
Dwór znajduje się w centrum Pabianic przy jednej z głównych ulic – Zamkowej, naprzeciwko Starego Rynku. Nie trzeba go długo szukać. Wejście do dworu i muzeum jest bezpłatne.
Często tak jest, że wg legendy nieraz potwierdzonej dowodami, blisko położone od siebie dwór, lub zamek połączony jest podziemnym tunelem z kościołem. Tak właśnie przypuszczalnie jest z pabianickim dworem obronnym i kościołem p.w. św. Mateusza. Domniemanym tunelem przemieszczała się oszpecona księżniczka Pabianka. Świątynia została zbudowana w latach 1572 – 77, według projektu Ambrożego Włocha w stylu późnego renesansu. Dwór i kościół czy to historycznie, czy nie, od zawsze są ze sobą związane. (2004-2009)
Widok na kościół.
Wyślij na telefon
To jest wmurowany w ścianę kościoła pierwszy herb Pabianic, podobno zdjęty z pierwszego dworu, lub baszty obronnej nad Dobrzynką (tak słyszałem:) ).
Wyślij na telefon
Odnowiony portal.
Oświetlony kościół św. Mateusza zimową nocą.
Wyślij na telefon
MUZEUM W PABIANICACH
95-200 Pabianice
ul. Stary Rynek 1/2,
tel. (0-42) 215-39-82, 215-54-87
adres www: www.muzeum.pabianice.prv.pl
Zobacz też:
“Pabianice małe i duże…”
Nie wszyscy wiedzą, że w naszym kraju są dwie miejscowości o nazwie Pabianice. Drugie to mała wieś położona koło Częstochowy. Opisy i porównania Pabianic dużych i małych znajdziesz na stronie
“Pabianice małe i duże…”
tekst częściowo na podstawie:
J. Z. Łoziński “Renesansowy Dwór Obronny w Pabianicach i jego budowniczy Wawrzyniec Lorek”
Informacje o polichromiach na podstawie Dziennika Łódzkiego.
🙂
Powiązane galerie:
Wnętrza dworu >>>
Uroczyste otwarcie dworu >>>
Tekst: Tomasz Szwagrzak
Zdjęcia: Tomasz Szwagrzak